YAPI BAKIMINDAN FİİLLER
Yapı bakımından fiiller; basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olmak üzere üç grupta incelenir.
1. Basit Fiiller
Yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri, fiillerin anlamını değiştirmediği için basit fiiller çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.
Örnek: Körle yatan şaşı kalkar.
Bu cümlede “kalk“fiili “-(a)r” geniş zaman kip ekini almıştır. Kip ekleri çekim ekidir. “Kalk” fiili yapım eki almadığından basit fiildir.
Örnek: Haftada en az bir kitap okumalısınız.
Bu cümledeki “oku” fiili gereklilik kip eki (-malı) ve kişi eki (-sınız) almıştır. Hiçbir yapım eki almadığı, sadece çekim eki aldığı için “oku” fiili yapısına göre basit fiildir.
2. Türemiş Fiiller
En az bir tane yapım eki almış fiillere türemiş fiil denir. Türemiş fiiller, aynı zamanda fiil gövdesidir.
Türemiş fiiller, iki şekilde oluşur:
1) İsim veya isim soylu sözcüklerden türetilmiş fiiller: İsim veya isim soylu sözcüklere yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.
Örnek: gözle-, azal-, kana-, benimse-,başla-,taşla- sula-, sivril-…
2) Fiil kök veya gövdelerinden türetilmiş fiiller:
a)Fiilden Türemiş Fiiller: Fiil kök veya gövdelerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.
Örnek: çıkar-, söndür-, kana-, sarıl-, giriş-, görün-oturt-sürün …
3. Birleşik Fiiller
Yeni bir eylemi karşılamak üzere, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillere birleşik fiil denir.
Birleşik fiiller üç grupta incelenir.
1)Kurallı Birleşik Fiiller
İki fiilin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller de kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar.
ÖNEMLİ NOT: Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.
Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır.
A) Yeterlilik Fiili:
Bir fiile “ebil-” yardımcı fiili getirilerek yapılır.
Cümleye “gücü yetme” veya “olasılık” anlamı katar.
Örnekler: konuşabilmiş, taşıyabiliyor, geçebilir, gelebilirim…
Yeterlilik Fiilinin Olumsuzu
Örnekler: Konuşabilmiş -konuşamamış , taşıyabilirim-taşıyamayabilirim
yapamama anlamıgücü yetmezlik anlamı
“bil-”atılır “, ‘’-ma, -me”“bil-”atılır ,’’ama(mak), eme(mek)’’
getirilirgetirilir
B) Tezlik Fiili:
Bir fiile “iver-” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık ” anlamı katar.
Örnekler: Kaçıver-, veriver-, geçiver-, bakıver-…
Tezlik Fiilinin Olumsuzu
Örnek: Kaçıver -kaçmayıver
fiilden sonra
“-ma, -me” olumsuzluk eki
C)Sürerlik (Süreklilik) Fiili:
Cümlelere işin, oluşun hareketin, devam ettiği anlamı katar. Ana fiile “edur-”, “ekal-” ve “egel-” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur.
Örnek: Gidedur , inceleyedur, bakakalmış ,süregelmiş
Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
D)Yaklaşma Fiili:
Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Bir fiile “eyaz-” yardımcı fiili getirilerek yapılır.
Örnek: Geleyazdı , seveyazdı
Bir genç havuzda boğulayazdı.
Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
2. Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller
İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “et-, ol-, kıl-, eyle- ve buyur-” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.
Örnekler: tercih etmiş , mutlu oldular, iş buyurmuş, nazar eyle, namaz kılmış.
ÖNEMLİ NOT: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.
Örnek: hissetmiş. ➔ Ses türemesi
Örnek: devretti. ➔ Ses düşmesi
3. Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller
En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir.
Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.
Örnek: Birkaç kişiyle, garip bir lisanla ağzı dolu dolu konuşmaya başladı.
Örnek: Kendimi yalnız sanıyor ve talihin arabasında doludizgin gidiyordum.
