C) Ünlü Türemesi (Sesli Türemesi) (Ses Türemesi)
Bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkmasına ünlü türemesi denir.
Örnek: Az-cık / azıcık Örnek: Genç-cik / gencecik
Örnek: Az-cık / azıcık Örnek: Genç-cik / gencecik
Örnek: Az-cık / azıcık Örnek: Genç-cik / gencecik
ÖNEMLİ NOT: Pekiştirme yapılırken ünlü türemesi görülebilir.
Örnekler: Yap-yalnız / yapayalnız, sap-sağlam / sapasağlam
D)Ünlü Uyumları
1)Büyük Ünlü Uyumu: (Kalınlık-İncelik)
Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır.
Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf ince ise diğer hecelerdeki ünlüler de ince olmalıdır.
a, ı, o, u > a, ı, o, u ya da e, i, ö, ü > e, i, ö, ü
Örnek: yararlı, kapalı, bulaşık, susuzluk, karmaşık, dergiler, gelecekler, gülümsedi…(UYAR)
Örnek: hançerleme, olabilecek, fabrika, maddesel, sabahleyin, sabahkiler …(UYMAZ)
ÖNEMLİ UYARI: Anne, kardeş, elma gibi sözcükler Türkçe olmasına rağmen büyük ünlü uyumuna aykırıdır. Bu tür sözcükler, zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumu dışına çıkmıştır.
ÖNEMLİ UYARI: Yabancı dillerden dilimize giren sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnek:dükkân, fidan, gazete, limon, model, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, telefon, sinema, şikayet, mektup, istasyon ,obezite, totem, vizyon, misyon, kombinasyon, marjinal…
Yardımcı ÜnlüYardımcı Ünlü
ÖNEMLİ UYARI: Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, cumartesi, pazartesi
ÖNEMLİ UYARI: Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
ÖNEMLİ UYARI: “-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: annemgil, babamgil, okurken, dinlerken, akşamleyin, sarımtırak, mavimtırak, koşuyor…
ÖNEMLİ UYARI: “-daş (-taş)” eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: dindaş, gönüldaş, meslektaş, ülküdaş…
ÖNEMLİ UYARI: “-ki” aitlik bildirdiği bazı durumlarda büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: akşamki, sabahki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki…
2)Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük – Yuvarlaklık)
Bir sözcükte, önceki hecede düz ünlü (a, e, ı, i) varsa, sonraki hecede de düz ünlü (a, e, ı, i) bulunmalıdır.
Önceki hecede yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa, sonraki hecede; ya dar-yuvarlak (u, ü), ya da düz-geniş ünlü (a, e)bulunmalıdır.
Örnek: Gelenekler>ge - le - nek - ler - ➔UYAR
düz ünlü düz ünlü düz ünlü düz ünlü
Örnek: Köpeklik> kö - pek -lik -➔UYAR
yuvarlak ünlü düz-geniş ünlü düz ünlü
Örnek: Koşmuyor> koş - mu -yor -➔UYMAZ
yuvarlak ünlü düz-yuvarlak yuvarlak ünlü
Örnek: Savurganlık>sa - vur - gan - lık - ➔UYMAZ
düz ünlü dar-yuvarlak düz ünlü düz ünlü
ÖNEMLİ UYARI:Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz.
Örnekler: aktör, dublör, suflör, bandrol, doktor, müzik, profesör, radyo…
ÖNEMLİ UYARI: “yor” eki küçük ünlü uyumunu bozar.
ÖNEMLİ UYARI: “ki” aitlik eki görevinde kullanıldığı bazı sözcüklerde küçük ünlü uyumunu bozar.
Örnekler: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.
