| DÜZ | YUVARLAK | |||
| GENİŞ | DAR | GENİŞ | DAR | |
| KALIN | a | ı | o | u |
| İNCE | e | i | ö | ü |
Yukarıda verdiğimiz tabloya göre yorum yapalım.
a sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından kalın ,düzlük yuvarlaklık bakımından düz-geniştir.
e sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından ince ,düzlük yuvarlaklık bakımından düz-geniştir.
ı sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından kalın ,düzlük yuvarlaklık bakımından dar ünlüdür.
i sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından ince, düzlük yuvarlaklık bakımından dar ünlüdür.
o sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından kalın ,düzlük yuvarlaklık bakımından geniş yuvarlak ünlüdür.
ö sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından ince, düzlük yuvarlaklık bakımından geniş-yuvarlak ünlüdür.
u sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından kalın ,düzlük yuvarlaklık bakımından dar-yuvarlak ünlüdür.
ü sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından ince, düzlük yuvarlaklık bakımından dar-yuvarlak ünlüdür.
A) Ünlü Daralması
Türkçede a, e ünlüleri ile biten fiillerin şimdiki zaman (-yor) çekiminde, " a " ünlüsünün " ı, u " ünlüsüne; " e " ünlüsü " i, ü " ünlüsüne dönüşmesine ünlü daralması denir.
Örnek: Başla-yor / başlı-yor Örnek: Oyna-yor / oynu-yor
Örnek: Bekle-yor / bekliyor Örnek: İzle-yor / izliyor
Örnek: De-yor / diyor Örnek: Gözle-yor / gözlüyor
Örnek: Kokla-yor / kokluyorÖrnek: Sakla-yor / saklıyor
Örnek: Dile-yor / diliyor Örnek: Kutla-yor / kutluyor
Örnek: Gözle-yor / gözlüyor Örnek: Ağla-yor / ağlıyor
ÖNEMLİ UYARI: Bazı eylemler ek alırken araya yardımcı sesler girer. Bu kullanımlar ünlü daralması ile karıştırılmamalıdır.
Örnek: bili yor dur u yor
Yardımcı ÜnlüYardımcı Ünlü
B) Ünlü Düşmesi (Ses Düşmesi)
Bazı kelimelerde, ek aldıklarında ya da bileşik kelime oluşturduklarında ünlü düşmesi görülür:
Örnek: Ağız / ağzaÖrnek: Karın / karnınÖrnek: Kayın / kaynım
Örnek: Bağır / bağrımÖrnek: Beniz / benziÖrnek: Beyin / beyniniz
Örnek: Boyun / boynunuzÖrnek: Böğür / böğrünÖrnek: Burun / burnu
Örnek: Emir / emriÖrnek: Geniz / genziÖrnek: Göğüs / göğsü
Örnek: Gönül / gönlümüzÖrnek: Karın / karnınÖrnek: Kayın / kaynım
Örnek: Oğul / oğluÖrnek: Çevir- / çevril-Örnek: Devir- / devril
Örnek: Savur- / savrulÖrnek: Kavur- / kavrul-Örnek: Sarı / sararmak
Örnek: Yumurta / yumurtlamakÖrnek: Koku / koklamakÖrnek: Emir / emretmek
Örnek: Sabır / sabretmekÖrnek: Kahır / kahretmekÖrnek: Kahve altı / Kahvaltı
Örnek: Pazar ertesi / PazartesiÖrnek: Ne asıl / NasılÖrnek: Ne için / Niçin
ÖNEMLİ NOT: Ünlüyle başlayan ek aldıklarında orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez:
Örnekler: Ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna, omuz omuza, nesilden nesile, şehirden şehire
ÖNEMLİ NOT: “iken, idi, imiş, ise” ek eylemleri bitişik yazılırken ünlü düşmesi yaşanır:
Örnekler: Gidecekti / gidecek idi, yazıyormuş / yazıyor imiş
ÖNEMLİ NOT: “ile” sözcüğü bitişik yazıldığı durumlarda ünlü düşmesi yaşanabilir:
Örnekler: Bizimle / bizim ile, arabayla / araba ile
