SES BİLGİSİ
Ses Bilgisi konusuna geçemeden seslerin genel özelliklerini bilmek gerekir. Ünlü harflerin özellikleri ile ilgili bir etkinlik ile konuya hazırlık yapalım.
Yukarıda verdiğimiz tabloya göre yorum yapalım.
a sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından kalın, düzlük yuvarlaklık bakımından düz-geniştir.
e sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından ince, düzlük yuvarlaklık bakımından düz-geniştir.
ı sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından kalın, düzlük yuvarlaklık bakımından dar ünlüdür.
i sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından ince, düzlük yuvarlaklık bakımından dar ünlüdür.
o sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından kalın ,düzlük yuvarlaklık bakımından geniş yuvarlak ünlüdür.
ö sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından ince, düzlük yuvarlaklık bakımından geniş-yuvarlak ünlüdür.
u sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından kalın ,düzlük yuvarlaklık bakımından dar-yuvarlak ünlüdür.
ü sesi bu tabloya göre kalınlık incelik bakımından ince, düzlük yuvarlaklık bakımından dar-yuvarlak ünlüdür.
1 ÜNLÜLER (SESLİLER) İLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Türkçede a, e ünlüleri ile biten fiillerin şimdiki zaman (-yor) çekiminde, " a " ünlüsünün " ı, u " ünlüsüne; " e " ünlüsü " i, ü " ünlüsüne dönüşmesine ünlü daralması denir.
ÖNEMLİ UYARI: Bazı eylemler ek alırken araya yardımcı sesler girer. Bu kullanımlar ünlü daralması ile karıştırılmamalıdır.
Bazı kelimelerde, ek aldıklarında ya da birleşik kelime oluşturduklarında ünlü düşmesi görülür:
ÖNEMLİ NOT: Ünlüyle başlayan ek aldıklarında orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez:
Örnekler: Ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna, omuz omuza, nesilden nesile, şehirden şehire
ÖNEMLİ NOT: “iken, idi, imiş, ise” ek eylemleri bitişik yazılırken ünlü düşmesi yaşanır:
Örnekler: Gidecekti / gidecek idi, yazıyormuş / yazıyor imiş
ÖNEMLİ NOT: “ile” sözcüğü bitişik yazıldığı durumlarda ünlü düşmesi yaşanabilir:
Örnekler: Bizimle / bizim ile, arabayla / araba ile
Bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkmasına ünlü türemesi denir.
ÖNEMLİ NOT: Pekiştirme yapılırken ünlü türemesi görülebilir.
Örnekler: Yap-yalnız / yapayalnız, sap-sağlam / sapasağlam
D)Ünlü Uyumları 1)
Büyük Ünlü Uyumu: (Kalınlık-İncelik)
Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır. Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf ince ise diğer hecelerdeki ünlüler de ince olmalıdır. a, ı, o, u > a, ı, o, u ya da e, i, ö, ü > e, i, ö, ü
Örnek: yararlı, kapalı, bulaşık, susuzluk, karmaşık, dergiler, gelecekler, gülümsedi…(UYAR)
Örnek: hançerleme, olabilecek, fabrika, maddesel, sabahleyin, sabahkiler …(UYMAZ)
ÖNEMLİ NOT: Anne, kardeş, elma gibi sözcükler Türkçe olmasına rağmen büyük ünlü uyumuna aykırıdır. Bu tür sözcükler, zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumu dışına çıkmıştır.
ÖNEMLİ NOT: Yabancı dillerden dilimize giren sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: dükkân, fidan, gazete, limon, model, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, telefon, sinema, şikayet, mektup, istasyon, obezite, totem, vizyon, misyon, kombinasyon, marjinal…
ÖNEMLİ NOT: Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, cumartesi, pazartesi ÖNEMLİ NOT: Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
ÖNEMLİ NOT: “-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: annemgil, babamgil, okurken, dinlerken, akşamleyin, sarımtırak, mavimtırak, koşuyor…
ÖNEMLİ NOT: “-daş (-taş)” eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: dindaş, gönüldaş, meslektaş, ülküdaş…
ÖNEMLİ NOT: “-ki” aitlik bildirdiği bazı durumlarda büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: akşamki, sabahki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki…
2)Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük – Yuvarlaklık)
Bir sözcükte, önceki hecede düz ünlü (a, e, ı, i) varsa, sonraki hecede de düz ünlü (a, e, ı, i) bulunmalıdır. Önceki hecede yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa, sonraki hecede; ya dar-yuvarlak (u, ü), ya da düz-geniş ünlü (a, e)bulunmalıdır.
ÖNEMLİ NOT: Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz
Örnekler: aktör, dublör, suflör, bandrol, doktor, müzik, profesör, radyo…
ÖNEMLİ NOT: “yor” eki küçük ünlü uyumunu bozar.
ÖNEMLİ NOT: “ki” aitlik eki görevinde kullanıldığı bazı sözcüklerde küçük ünlü uyumunu bozar.
Örnekler: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.
E) Ünlü Değişimi Türkçede sadece “sen, ben” şahıs adıllarına ismin yönelme hali eki “-a, -e” getirildiğinde, sözcük kökündeki “e” ince ünlüsü “a” kalın ünlüsüne dönüşür. Bu ses olayına ünlü değişmesi denir.
Örnek: sen+e = sana, ben+e = bana
