D YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER
1 Basit Sözcükler: Yapım eki almamış sözcüktür. Çekim eki alabilir.
3 Birleşik Sözcükler: Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.
A Yapılarına Göre Birleşik Sözcükler
1 Birleşik İsimler
a) İsim Tamlaması Şeklinde Kurulan Birleşik İsimler
Tamlayan + tamlanan = Birleşik isim yapısı ile kurulur.
Örnek: Aslan + ağzı = Aslanağzı
Örnek: Balık +sırtı=Balıksırtı
b. Sıfat Tamlaması Şeklinde Kurulan Birleşik İsimler Sıfat + isim = Birleşik isim yapısı ile kurulur.
Örnek: Kahraman+maraş= Kahramanmaraş
Örnek: Sarı + yer = Sarıyer
c.Bir İsimle Çekimli Fiilin veya Fiilimsinin Yan Yana Gelmesi Şeklinde Kurulan Birleşik İsimler
İsim + fiil veya fiilimsi = Birleşik isim yapısı ile kurulur.
Örnek: Gece + kondu = Gecekondu
Örnek: Can + kurtaran = Cankurtaran
d. İki Çekimli Fiilin Yan Yana Gelmesi Şeklinde Kurulan Birleşik İsimler
Fiil + fiil = Birleşik isim yapısı ile kurulur.
Örnek: Uyur +gezer= Uyurgezer
Örnek: Çek + yat = Çekyat
2 Birleşik Fiiller
a)Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller Ad/ad soylu sözcük + yardımcı eylem = Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem yapısı ile kurulur.
ÖNEMLİ NOT: Ses değişmesi olmazsa ayrı, olursa birleşik yazılır.
Örnekler: pişman ol-,yardım et- , kabul eyle-, şükret-, nazar kıl-, merak et-, kahrol- ,zannet-,hapsol-, reddet- ,Arz et-, hak et-
b)Kurallı Birleşik Fiiller Bu tipteki birleşik fiiller iki eylemin birleşmesinden ve kalıplaşmasından ortaya çıkmıştır. Fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar.
1. Yeterlik Fiilleri: Cümleye olasılık, rica ve gücü yetme anlamları katar. Yeterlilik fiilleri mutlaka bitişik olarak yazılır. Fiil + ebil- yapısı ile kurulur.
Örnekler: açabil- ,geçebil- ,koşabil-.
ÖNEMLİ NOT: Yeterlilik fiillerinin olumsuzu -ma, -me ile yapılır.
Örnekler: geçemem, geçemeyebilirim, geçemeyeceğim
2. Tezlik Fiilleri: Fiile “-ivermek” yardımcı fiilinin gelmesiyle kurulan birleşik fiillerdir. Cümleye genellikle bir “acelecilik, çabukluk” anlamı katmaktadır. Tezlik fiilleri mutlaka bileşik olarak yazılır. Fiil + ivermek yapısı ile kurulur.
Örnekler: bırakıver, kımıldayıver. sokmayıver. taşıyıver.
3. Süreklilik Fiilleri (Sürerlilik Fiili):
Fiile getirilen “-edurmak”, “-ekalmak” ve “-egelmek” yardımcı fiilleriyle yapılan ve cümleye bir zamandan beri yapılan işteki devamlılığı katan birleşik fiillerdir. Sürerlik fiilleri her zaman bitişik yazılır. Sürerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur. Fiil + edurmak/ekalmak/egelmek yapısı ile kurulur.
Örnekler: Başlayadur- ,çıkagel-,bakakal- ,bekleyedur-,alışılagel-
4. Yaklaşma Fiilleri:
Fiillerin üstüne “-eyaz” yardımcı fiilinin getirilmesiyle oluşan ve cümleye gerçekleşmeye çok az kalmış anlamını katan birleşik fiillerdir. Her zaman bitişik yazılan yaklaşma fiillerinin olumsuzu yoktur.
Fiil + eyazmak yapısı ile kurulur. Örnekler: düşeyaz-, donayaz-,boğulayaz-,bayılayaz-
c)Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller Belli bir yardımcı fiili yoktur. Bu tip birleşik fiillerde ya ad görevli sözcük ya yardımcı fiil ya da her ikisi gerçek anlamını kaybeder.
Örnek: Ekmeğini kazanmak (İsim, gerçek anlamını kaybetmiştir.)
Örnek: Dokuz doğurmak, (isim ve fiil gerçek anlamını kaybetmiştir.)
ÖNEMLİ NOT: Deyimler genellikle anlamca kaynaşmış birleşik fiillerden oluşur.
Örnekler: Aklı kesmek, ekmeğini taştan çıkarmak, dünyadan haberi olmamak.
