SÖZCÜKTE YAPI
A KÖK
Kök: Sözcüğün anlamlı ve en küçük parçasıdır. Su ,hava ,toprak, kalem, kitap gibi sözcükler herhangi bir ek almadığından kök halindedir. Ancak Türkçede her sözcük bu şekilde değildir. Suyu, susuz, havayı, havasız, toprağı, topraksız kalemi, kalemsiz, kitabı ,kitaplık gibi sözcükler görüldüğü gibi çeşitli ekler almıştır.
Tanımdan hareketle bazı sözcüklerin kökünü bulmaya çalışalım. Kitap lık kitaplık sözcüğünün anlamlı ve en küçük parçası kitap sözcüğüdür.
kök
Kalem i kalemi sözcüğünün anlamlı ve en küçük parçası kalem sözcüğüdür.
kök
Hava sız havasız sözcüğünün anlamlı ve en küçük parçası hava sözcüğüdür.
kök
Kök Çeşitleri
1 İsim (Ad)Kökü: mak ,mek ekini alamayan köklerdir. Buz, masa, kapı sözcüklerini ele alalım. Ve mak, mek eklerini getirelim.
Buzmak, masamak, kapımak sözcüklerinin anlamı olup olmadığını düşünelim. Anlamı olmadığına göre bu sözcüklerin kökü isimdir.
2 Fiil (Eylem)Kökü: mak,mek ekini alabilen köklerdir. Topla ,başla ,konuş sözcüklerini ele alalım ve mak,mek eklerini getirelim. Toplamak , başlamak, konuşmak sözcüklerinin anlamı olup olmadığını düşünelim. Anlamlı olduğuna göre bu sözcüklerin kökü fiildir.
3 Ortak (İkili, Kökteş) Kök: Hem isim hem fiil kökü olarak kullanılabilen ve iki kullanım arasında anlam ilişkisi olan köklerdir.
Örnek Ben babamın eskilerinden uydurma şeylerle giyiniyordum. İsim kökü Geçen yıl aldığım ayakkabılar eskidi. Fiil kökü
Örnek Evlerin önlerine kuru meşe dallarıyla örtülü çardaklar yapmışlar. İsim kökü
Bu ulu ağaç yerlerde sürüne sürüne kurudu. Fiil kökü
4 Sesteş (Eş Sesli) Kök: Söylenişleri aynı ama anlamları farklıdır, aynı türden ya da farklı türden olabilir.
Örnek Ağzımı dolduran kocaman dil, kelimelere yer bırakmıyor ki. İsim kökü Şimdi bu elemanları ince ince dileceğim Fiil kökü
Örnek Cılız dallar, yeşili fersiz, tırnak kadar yapraklar! İsim kökü Hızla içeri dalıp mumun başında duran adama doğru iki adım attı. Fiil kökü
B GÖVDE
Gövde: Sözcüğün en az bir yapım eki almış halidir.
C EKLER
1 Yapım Eki
Sözcüklerin kök ve gövdelerine getirilerek onların anlamını kimi zaman türünü değiştiren eklerdir.
a) İsimden İsim Yapım Eki İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir.
Örnekler: ormanlık, samanlık, kaymakamlık, komutanlık, sayılı Asyalı, buralı, acıklı, alımlı, ahlaksız, arsız, hırsız, telsiz, öksüz,arabacı, bilgisayarcı, camcı, kedicik, kimsecik, maymuncuk, dipçik, adamca, akılca, alaca, Rusça, Türkçe, adaş, anlamdaş, arkadaş, çağdaş, gönüldaş, kardeş altıncı, birinci, ellinci, kırkar, onar, beşer, birer, altışar, ikişer, yedişer, açısal, anıtsal, doğrusal, gürültü, fısıltı, horultu, kıraç, topaç, başak, solak, topak, oğlan, kızan, eren, bencil, evcil, ölümcül, balıkçıl, kırçıl ,bencileyin, sencileyin ,anaç, ataç, babaç, Aligil, dayımgil, ataman, evcimen.
b)İsimden Fiil Yapım Eki
Örnekler : akla-, avla-, bağla-, canlan-, diklen-,bollaş-, iyileş-, azal-, bunal-, daral-, körel-, doğru-l- durul-, ince-l-, kısa-l-, benze-, boşa-, kana-, ağar-, başar-, mor-ar- çatırda-, fısılda-, horulda- ,açık- acık-, birik-,gecik-, fışkır-, hıçkır-, azımsa-, benimse-, kötümse-, delir-,susa-, umursa-, yaşa-,su-la- azal-kederlen-başkalaş yansı- c)Fiilden Fiil Yapım Ekleri aşır-, bitir-, geçir-, acıt-, azıt-, benze-t , atış-,bakış-, dönüş-, dövüş-, görüş-, kaydır-, yazdır-, yıldır-, bildir-, bula-, dola-, tıka-, ovala-, eşele-, kopar-, çıkar-,kazı-, sürü- ,okut-, evin-, güldür-çıkar-, övün- ,çoğalt- d)Fiilden İsim Yapım Ekleri atılgan, alışkan, kaygan, algı, çalgı, sargı, keski, tutku, dalgın, bezgin, bilgin, bozgun, olgun, anı, başarı, batı, çarpı, akıcı, alıcı, bakıcı, kurtarıcı, alış, anlayış, bakış, açık, birleşik, bozuk, delik, alım, bakım, basım, bilim, okuma, sulama, soruşturma, açmak, ağlamak, kazmak, alıntı, bunaltı, doğa, sapa, oya, durağan, olağan, barınak, batak, bıçak, asalak, yatalak, basamak, kaçamak, tutamak. olanak, tutanak, gelenek, sakınca, dinlence, düşünce, gülünç, iğrenç, inanç, kılınç, kaldıraç, sarkaç, sayaç, imambayıldı, hünkarbeğendi, şıpsevdi, - dalga, yonga, bilge, solungaç, utangaç, kıskaç , başlangıç, dalgıç, atmaca, bulmaca, çekmece, almaç, bulamaç, çığırtmaç, öğretmen, seçmen, yönetmen, kıymık , ilmik, akın, basın, dizin, anıt, binit, dikit, geçit.
ÖNEMLİ NOT imambayıldı, hünkarbeğendi, şıpsevdi örneklerindeki -di eki fiilden isim yapım eki değil, görülen geçmiş zaman ekleridir. Ancak bir isim ve bir fiil birleşirken anlam değişmesi olduğu için ve bir şeyin adı olduğu için artık zaman anlamı vermez.
2 Çekim Ekleri Eklendikleri sözcüğün anlamında veya yapısında değişiklik yapmazlar.
A) İsim Çekim Ekleri İsim soylu sözcüklere gelerek onların anlamlarını değiştirmeden çekimleyen eklerdir.
1-Hal (durum) Ekleri a) Belirtme Hal Eki: -i Yükleme durum eki de denir. Cümlelerde nesneyi yani yüklemdeki işten etkilenen varlığı belirtir. Yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularının cevabı olan sözcüklerde bu eki görebiliriz.
Örnek: Okulun duvarını beyaza boyanmış. (neyi boyamış? / okulun duvarını)
Örnek: İşiniz bittiyse oyuncaklarınızı toplayın. (neyi toplayın? / oyuncaklarınızı)
b) Yönelme Hal Eki: -e Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye yaklaşma ve yönelme anlamı katar.
Örnek: Ahmet bugün okula gelmeyecekmiş.
Örnek: Proje ödevinize biraz daha özen gösterin.
Örnek: Şehrin en güzel köşesine kocaman Türk bayrağı asıldı.
ÖNEMLİ NOT: Yönelme hal eki cümleye zaman ve aitlik anlamı da katar.
Örnek: Bu kadar endişelenme sabaha iyileşirsin (zaman)
Örnek: Düğünde ona güzel bir kolye hediye etti. (aitlik)
c)Bulunma Hal Eki: -de Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye “bulunma, bir yerde var olma” anlamı katar.
Örnek: Usta sanatçı doğduğu şehirde yıllar sonra konser verecek.
Örnek: Masanın üstündeki bardağı bana getirir misin?
ÖNEMLİ NOT: Bulunma hal eki cümleye zaman ve durum anlamı da katar.
Örnek: Gençliğinde böyle biri değildi bu adam. (zaman) Örnek: Şiirini çok güzel okuyan çocuğu herkes ayakta alkışladı. (durum)
ÖNEMLİ NOT: Bulunma hal eki ikileme kurabilir.
Örnek: İkide bir aynı davranışlarda bulunuyorsun.
Örnek: Arada bir uğrayıp halimi hatırımı sormayı ihmal etmezdi.
ÖNEMLİ NOT: Bulunma hal eki, yapım eki olan -de/-da ile karıştırılmamalıdır. Yapım eki olan -de/-da sözcüğün anlamını değiştirir. Ancak bulunma hal eki sözcüğün anlamında herhangi bir değişikliğe yol açmaz.
Örnek: Kanmamaya dayanan bir oyunun gözde bir temsilcisi olmuştu.
Örnek: El fenerim de çantanın üstündeymiş sözde fakat göremiyorum.
d)Ayrılma (Çıkma) Hal Eki: -den Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye “ayrılma, bir yerden uzaklaşma” anlamı katar.
Örnek: On dakika önce otelden ayrıldı.
Örnek: Biraz sonra bu kapıdan son kez çıkıp gideceğim.
ÖNEMLİ NOT: Ayrılma (Çıkma) hal eki cümleye zaman ve sebep, durum anlamı da katar.
Örnek: Akşamdan uyuklamaya başladı. (zaman)
Örnek: Sürekleri ağlamaktan yüz gözü şişmiş. (sebep)
Örnek: Sonra aniden, görünmeyen biri tarafından azarlanmışçasına susuverdi sıkıntıyla. (durum)
ÖNEMLİ NOT: Ayrılma hal eki, yapım eki olan -den/-dan ile karıştırılmamalıdır. Yapım eki olan -den/-dan sözcüğün anlamını değiştirir. Ancak ayrılma hal eki sözcüğün anlamında herhangi bir değişikliğe yol açmaz.
Örnek: Bir hafta sonra ölü bulunmuştu evinde, basit bir dalgınlık, sıradan bir elektrik kaçağı.
Örnek: Ben kesinlikle söyleyemem, öz eleştirinin sadece sudan bahaneler olduğunu.
ÖNEMLİ NOT: Ayrılma (Çıkma) hal eki ikileme kurabilir.
Örnek: İşe giren kadınların adedi günden güne çoğalıyor.
Örnek: Orada kaldırım baştan başa balık pulları ile örtülüdür.
ÖNEMLİ NOT: Ayrılma (Çıkma) hal eki tamlayan eki görevinde kullanılır.
Örnek: Evlerden bazıları oturulur durumda değil. (Evlerin bazıları)
2-Çoğul (Çokluk) Eki: -lar Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar.
Örnek: Örneklerin hepsini defterine yazmamışsın.
Örnek: Gazete idaresinde biriken edebî mecmuaların yapraklarını karıştırıyorum.
ÖNEMLİ NOT: Çoğul (Çokluk) Eki abartma, saygı, benzerlik anlamı da katar. Örnek: Dağlar kadar bulaşık birikmiş yine. (abartma)
Örnek: Selim Beyler henüz gelmedi. (saygı)
Örnek: Fatih’ler ,Yavuz’lar ,Kanuni’ler , kolay yetişmiyor. (benzerleri, gibi)
