KÖKTÜRK YAZITLARI / GÖKTÜRK YAZITLARI (ORHUN ABİDELERİ)

èGöktürklerin ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden (8. Yüzyıl) kalma yazılı dikili taşlardır.

èGöktürkler çağında "Bengütaş edebiyatı" diye adlandırılan edebiyatla, Türklerin ilk yazılı edebî metinleri ortaya konmuştur.

èBengü taş, ebedî, sonsuz taş demektir.

èGöktürk Yazıtları, bir hakanın, halkına hesap vermesi, halkın devlete, millete karşı görevlerinin hatırlatılması, düşmanın entrikalarına nasıl karşılık verileceğinden söz edilmesi ve Türklerin yüksek ahlak ve seciyesinin anlatılması açısından önemlidir.

èTürklerin ilk yazılı eseridir.

èDoğu Göktürklerin tarihine ışık tutan bu yazıtlar, Türklerin ilk ulusal alfabesi olan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.

èTarih, anı ve söylev türlerinin ilk örneği sayılabilir.

èOldukça gelişmiş, işlenmiş ve yalın bir dil kullanılmıştır.

èHem dinî hem de din dışı konular işlenmiştir.

èTarih, coğrafya ve edebiyata kaynak olacak niteliktedir. "Türkçe", "Türk" gibi ifadeler ilk kez bu yazıtlarda yer almıştır.

èYazıtlarda Çince yazılar da mevcuttur.

èOrhun Abideleri' ni ilk kez 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev bulmuştur.

è1893 yılında Danimarkalı Thomsen 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı başarmıştır.

èOrhun Yazıtları, Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır.

è Anıtların çevresinde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları da yer almaktadır.

Tonyukuk Anıtı

è720'li yıllarda yazıldığı sanılmaktadır.

èBu anıtı diktiren ve üzerindeki yazıları yazdıran Bilge Tonyukuk' tur.

èBu anıtta Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş Kağan zamanında Göktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla ve Çinlilerle yaptığı savaşlar anlatılmakta ve Bilge Tonyukuk' un rolü üzerinde durulmaktadır.

èTonyukuk anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir. Yazılar diğer taşlara göre daha silik haldedir.

Kültigin Anıtı

èKültigin Anıtı'nda (732) Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan'ın ağzından aktarılmış, birlik ve bütünlük mesajı verilmiştir.

èYazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13'er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır. Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru'nun, Kültigin'in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir. Batı yüzünde Çince yazılar dışında yazıta sonradan eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır.

èYazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de Göktürk harfli Türkçe metinler mevcuttur. Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, Yolluğ Tigin; batı yüzünün yazıcısı ise, Tang İmparatoru Hiuan Tsong'ın yeğeni Çang Sengün'dür.

Bilge Kağan Anıtı

è734 yılında ölen Bilge Kağan adına oğlu Tengri Kağan tarafından yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir.

èAnıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmış, Kültigin'in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmiştir. Ayrıca kağanın konuşmasından başka yeğeni Yolluğ Tigin'in kayıtları da yer almaktadır.

èAnıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de küçük metinler bulunmaktadır. Yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15′er satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. Batı yüzünde ise, (Kültigin yazıtında olduğu gibi) Çince bir metne yer verilmiştir.

UYGUR METİNLERİ

èİlk dönemlerde Uygur alfabesi kullanılmıştır. Uygur alfabesi 18 harfli olup harfleri birbirine bitiştirilerek ve sağdan sola doğru yazılır.

è Daha çok Buda ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir. Turfan yöresinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Bu kazılar sonucunda Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmıştır.

èDönemden kalma birçok hikâyenin yanında "kökünç" denilen bir tür ilkel tiyatro eseri de vardır.

èAltun Yaruk ve Sekiz Yükmek adlı eserler ise Budizm'i anlatan dinî metinlerdir.

èSekiz Yükmek adını taşıyan eserde, kelime zenginliği vardır.      Eserde açık bir ifade hâkimdir.

èUygurlar Döneminde varlığı belirlenen önemli eserlerden biri de Irk Bitig'dir. 10. yüzyıldan kalma olduğu sanılan ve Göktürk alfabesiyle yazılmış bu eser bir fal kitabıdır.

èKül Tigin ve Bilge Kağan Anıtı'ndaki yüksek heyecan, millî şuur ve lirizm Uygurlara ait yazıtlarda yoktur.

èUygur yazıtları çoğunlukla mezar taşı olarak dikilmiştir. Bu taşların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10 satırlıktır. İçlerinde 10 satırı geçenleri de vardır. Çoğunlukla yazıt sahibinin kendi ağzından kısa özgeçmişi ve aile bireylerine, akrabalarına, arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça içten bir söyleyiş vardır.

èUygurlara ait yazıtlardan ilki, Uygurların ikinci hükümdarı "Moyuncur" adına dikilmiştir. Moğolistan'ın Sine Usu gölü civarında bulunan yazıt, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden bahsetmektedir.

èUygurların ikinci devresinde Göktürk yazısı bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir. Bunun sebepleri Manihaizm'in kabulüyle Maniheist olan Soğdların yazısının alınması ve 840 yılından sonra yerleşik hayata geçmeleridir. Bu dönemde dile yabancı kelimeler girmiş ve dil yalınlığını kaybetmiştir. Daha çok Budizm ve Manihaizm dinlerine ait eserler ağır basmaktadır. èŞiirleri ele geçen ilk Türk şairi Aprınçur Tigin Uygurların ilk döneminde ve Maniheizm'in etkili olduğu çevrelerde yetişmiştir. Bu şairin lirik bir aşk şiiri ile bir dinî şiiri bulunmuştur.