YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

TEMEL CÜMLE: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan
cümledir. Daha öz bir ifadeyle temel cümle yüklemdir.

Örnek  ‘’Bugün mutlu bir şekilde uyandım.’’ cümlesinde “uyandım” yüklemi temel cümledir.
Örnek ‘’At, Türk’ün kanadıdır. ‘’cümlesinde “Türk’ün kanadıdır” yüklemi temel cümledir.

YAN CÜMLECİK: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel
cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümlecik denir.

Yan cümleler iki şekilde yapılabilir: Fiilimsilerle ve çekimli fiillerle.

Örnek  Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.
yan cümle (özne)           temel cümle (yüklem)

cümlesinde “Tekkeyi bekleyen” ifadesi yan cümleciktir. Sıfat – fiille kurulan bu yan cümlecik, temel
cümlenin öznesi görevinde kullanılmıştır.

Örnek Ağlamazsam       uyuyamam.
             yan cüm.            temel cüm.

cümlesinde “ağlamazsam” ifadesi yan cümleciktir. Çekimli eylem ile kurulan bu yan cümlecik, temel
cümlenin zarf tümleci görevindedir.

A BASİT CÜMLE

Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir.
Basit cümleler tek yargı bildirdiğinden tek yüklemden oluşur. Bu yüklem, çekimli bir fiil ya da ek fiil
almış isim soylu bir sözcük veya söz grubu olabilir.
Basit cümlelerde, fiilimsi (eylemsi) yer almaz.

Örnek: ‘’İki keklik bir kayadan su içer. ‘’cümlesi yapısına göre basit cümledir. Çünkü bu cümle
tek yargı bildirmektedir ve fiilimsi (eylemsi) yer almamıştır.

Örnek: ‘’Huzur, bir insanın en büyük servetidir.’’ cümlesi yapısına göre basit cümledir. Bu cümle
yüklemi isim soylu olduğu hâlde tek yargı bildirmektedir. 

B BİRLEŞİK CÜMLE

Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelerdir. Yan cümlenin
özelliğine ve yükleme bağlanışına göre dört gruba ayrılır.

 1 Girişik Birleşik Cümle

Yan cümlesi fiilimsilerle kurulan cümlelere girişik birleşik cümlelerdir.
Fiilimsinin yer aldığı bölüm yan cümle, yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümledir.
Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.

Örnek “Havaların ısınması otel sahiplerini sevindirdi.” cümlesinde “Havaların ısınması” ifadesi isim-fiille kurulmuş bir yan cümledir. Bu yan cümle temel cümlenin (yüklem) öznesi görevinde kullanılmıştır.
Örnek “Memleketteki evin ne zaman biteceğini bilmiyoruz.” cümlesinde “Memleketteki evin ne zaman biteceğini ” ifadesi sıfat-fiille kurulmuş bir yan cümledir. Bu yan cümle temel cümlenin (yüklem) nesnesi görevinde kullanılmıştır.
Örnek ‘’Yanıma uğramadan hiçbir yere gitmeyin.’’ cümlesinde “uğramadan” ifadesi zarf-fiille
kurulmuş bir yan cümledir. Bu yan cümle temel cümlenin zarf tümleci görevinde kullanılmıştır.

2 Ki’li Birleşik Cümle
Ki’li birleşik cümle iki tane yargısı olan, yargıları birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan cümlelerdir.

Örnek  Duydum ki      unutmuşsun gözlerimin rengini.
temel cümle                    yan cümle

3. Şartlı Birleşik Cümle
Birleşik cümlelerde, yan cümlecik temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa, bu tür cümlelere
şartlı birleşik cümle denir. Şartlı birleşik cümlelerde yan cümlecik sadece “-se, -sa” ile oluşturulur.

Örnek ‘’Gizli gizli ağlamazsam uyuyamamam. ‘’cümlesinde “uyuyamamam” ifadesi temel cümledir.
Bu temel cümlenin oluşumunu bir şarta bağlayan “gizli gizli ağlamazsam” ifadesi ise yan cümledir.

Örnek ‘’Ağlasam sesimi duyar mısınız mısralarımda? ‘’cümlesinde “duyar mısınız” ifadesi temel
cümledir. Bu temel cümledeki yargının oluşmasını bir koşula bağlayan “’ağlasam” ifadesi ise yan
cümledir.

4. İç İçe Birleşik Cümle
Bir temel cümleyle, onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelere denir.
İçe içe birleşik cümlelerde yardımcı cümle de bağımsız bir cümledir.
Bu cümleler tırnak içerisinde ifade edilebildiği gibi sonuna virgül konularak da yazılabilir.

Örnek “Bu konudan soru gelebilir.” dedi öğretmenimiz.          
Örnek Sen benim en kıymetlimsin, diyerek kalbimi çaldı.
Örnek “Bu konudan soru gelebilir.’’ dedi.
Örnek “Sen benim en kıymetlimsin.’’ diyerek kalbimi çaldı.

SIRALI CÜMLE

Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgülle (;) bağlanması
sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir.
Sıralı cümlelerin en az iki yüklemi vardır.

Örnek ‘’Su uyur, düşman uyumaz cümlesi’’ “uyur” ve “uyumaz” yüklemlerinden oluşmuştur. Bu
yüklemler virgülle birbirine bağlandığı için sıralı cümledir.
Örnek ‘’Güvenme gençliğine, ölen hep ihtiyar mı?’’ cümlesi “güvenme” ve “ihtiyar mı?”
yüklemlerinden oluşmuştur. Bu iki yüklem birbirine virgülle bağlandığı için sıralı cümledir.
Örnek ‘’Kör ölür badem gözlü olur ; kel ölür sırma saçlı olur.’’ cümlesi de sıralı cümledir.

Sıralı cümleler ikiye ayrılır:

a) Bağımlı Sıralı Cümle
Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı varsa, böyle cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.

Örnek ‘’Ahmet okula gitti, Mehmet de gidecek.’’ cümlesinde okula sözcüğü dolaylı tümleç görevinde
kullanılmış olup ortak ögedir.

b)Bağımsız Sıralı Cümle
Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı yoksa, böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir. Bu tür
cümlelerde anlamca bir ortaklık söz konusudur.

Örnek “Orhan Veli’nin şiir kitaplarını çok severdi, evindeki kütüphanede onlarca kitap vardı.” cümlesinde ortak bir öge yoktur. İki cümle de kendi içinde anlamca bir ilgi oluşturduğundan bağımsız sıralı cümledir.
Örnek ‘’Bu işe bir son vermem gerektiğini, anladım. ‘’cümlesinde de ortak bir öge yoktur. İki
cümle de kendi içinde anlamca bir ilgi oluşturduğundan bağımsız sıralı cümledir.

D BAĞLI CÜMLE
Aralarında anlam ilgisi bulunan cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelere 
bağlı cümle denir. Bağlı cümleler “ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, gibi bağlaçlarla oluşturulur.

Örnek ‘’Hem ağlarım hem giderim.’’ cümlesinde “hem… hem…” bağlacı “ağlarım” ve “giderim”
yüklemlerini birbirine bağladığı için bağlı cümledir.
Örnek ‘’Çok üzgünüm ama seni arayamadım.’’ cümlesinde “ama” bağlacı “üzgünüm” ve
“arayamadım” yüklemlerini birbirine bağladığı için bu, bağlı cümledir.

ÖNEMLİ UYARI İçinde bağlaç bulunan her cümle bağlı cümle değildir. Bağlaçlar yüklemleri
birbirine bağlıyorsa orada bağlı cümle vardır.

Örnek’’ Ne yardan ne serden geçerim.’’ Bu cümlede yer alan “ne… ne…” bağlacı yüklemleri değil,
dolaylı tümleçleri (annesine, babasına) birbirine bağlamıştır. Yüklemleri bağlamadığı için bağlı cümle
kabul edilemez.

E EKSİLTİLİ CÜMLE
Bir cümlede yargı ve durum bildiren öge olan yüklemin söylenmemesi durumudur. Bu tür cümlelerin
sonunda üç nokta (…) bulunur.

Örnek Bugünkü derste sıfatlar, zamirler…
Örnek Eş anlamlı kelimeler; siyah, kırmızı, kuvvet, alaka…
Örnek Önümüzde göz alabildiğinde bir orman…
Örnek Kiminin parası, kiminin duası…

ÖNEMLİ UYARI İsim cümlesinin yüklem olmasını sağlayan “Ek fiil” cümlede yer almamışsa
eksiltili olarak kabul edilir.

Örnek Düğün el ile, harman yel ile…” cümlesinin sonundaki üç noktadan anlayacağımız üzere, bu cümle yüklemi söylenmeyip eksik bırakılan bir atasözüdür. Biz zihnimizde onu “Düğün el ile, harman yel ile olur / yapılır / güzeldir.” şeklinde bir yüklem getirerek tamamlıyoruz. Fakat cümlenin orijinalinde bu yüklem olmadığı için, bu cümle eksiltili cümle örneğidir.